In 1576, na het ontzet van Leiden, wordt door Prins Willem van Oranje besloten dat de verplichte doorvaartroute door Gouda omzeild moet worden. Door dit besluit wordt een nieuwe sluis aangelegd in de IJsseldijk, die Statensluis genoemd wordt, omdat hij is aangelegd in opdracht van de Staten van Holland. Om met het stadsbestuur van Gouda overeenstemming te krijgen over de aanleg, mogen in eerste instantie alleen oorlogsschepen door de sluis varen voor een snelle doorvaart langs Gouda.
De statensluis staat op deze kaart van Hendrik Vos uit 1617. Hij krijgt de opdracht om het nieuwe bolwerk naast de Rotterdamse of Dijkspoort op te meten. Helemaal links op de kaart tekent hij aan de zijkant van het bolwerk de Statensluis.
De Statensluis wordt belangrijk tijdens het Rampjaar om het verdedigingswerk, de Oude Hollandse Waterline, goed te laten functioneren in onze regio. Omdat de Hollanse IJssel een getijderivier is, laat men water via de Statensluis door de Gouwe naar de Oude Rijn stromen. In de Oude Rijn waren twee dammen aangelegd bij Alphen en Nieuwerbrug die de watervloed tegen hielden. Het hoge water in Gouwe en in een deel van de Oude Rijn kon via kleine sluisjes en waterinlaten in de naastgelegen polders stromen en zo kwam het land onder water te staan.
